Wraz z upadkiem komunizmu w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej upadły też mity założycielskie polskiego monoetnicznego społeczeństwa. Okazało się bowiem, że mimo deklarowanej przez władze jednolitości narodowościowej, w Polsce żyło nadal wiele grup, które różniły się od większości społeczeństwa tradycją, kulturą i odczuwały tożsamościowe związki z inną wspólnotą narodową.

 

Zainicjowana w 1989 r. demokratyzacja życia publicznego równała się ze wprowadzeniem i akceptacją pluralizmu światopoglądowego, ale i – co oczywiste – różnorodności kulturowo-etnicznej i tego, że poczucie tożsamości narodowej jest subiektywne i ma indywidualny charakter. Na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku dążenie do demokratyzacji i jawności życia publicznego wpłynęło na to, że zmieniała się również społeczna wrażliwość na kwestie dotyczące tożsamości narodowej. Oznacza to, że w polskim społeczeństwie „rósł poziom akceptacji dla kwestii obecności i tolerancji mniejszości narodowych”. Akceptacja ta miała także funkcję modernizacyjną, polskie społeczeństwo na nowo poznawało swoją zróżnicowaną historię. Przełomowym w tym względzie miało uchwalone 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, które wprowadzało do polskiej rzeczywistości społeczno-politycznej nową jakość. W preambule tego aktu prawnego czytamy, że jego celem było umożliwienie „obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań”.

 

Nowe prawo otworzyło drogę do budowy społeczeństwa obywatelskiego, ale także do zainicjowania procesu emancypacji tożsamościowej grup, które cechowały się inną niż polska tradycją, kulturą i językiem. Do najaktywniejszych społeczności, które z tych nowych możliwości chciały skorzystał należały środowiska osób, poczuwających się do związków z niemieckością. W rezultacie, głównie na Górnym Śląsku, środowiska te zaczęły dążyć do założenia organizacji (stowarzyszenia) i zalegalizowania swojej działalności. Co ciekawe, mimo obowiązywania nowego prawa, sądy odpowiedzialne za rejestrację tego rodzaju podmiotów początkowo wydawały decyzje odmowne. Sytuacja zmieniła się w 1990 r., kiedy w województwie opolskim i innych regionach zaczęto rejestrować działalność stowarzyszeń (towarzystw społeczno-kulturalnych), zrzeszających przedstawicieli mniejszości narodowych.

 

Jednym z problemów, który towarzyszył temu procesowi był brak oficjalnych informacji i statystyk na temat liczebności i rozmieszczenia społeczności zaliczanych do mniejszości narodowych i etnicznych. Przeprowadzane od 1950 r. spisy powszechne nie gromadziły bowiem tego rodzaju wiedzy.

 

W latach 90. rozpoczął się intensywny rozwój organizacji zrzeszających lub działających na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych. Do końca pierwszej dekady XXI w. powstało ponad 170 tego rodzaju podmiotów, z czego 74, tj. 43% stanowiły organizacje mniejszości niemieckiej.

 

Polskie prawodawstwo dostosowywało się do tych procesów w sposób opóźniony. Dopiero w uchwalonej w 1997 r. konstytucji znalazł się przepis, który zapewniał „obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”. Choć fakt istnienia mniejszości potwierdzała od 1997 r. konstytucja, to nadal nie było wiadomo, jak liczne są polskie środowiska mniejszości narodowych i etnicznych. Zmianę w tym względzie przyniósł dopiero Spis Powszechny z 2002 r., podczas którego, po raz pierwszy od 1946 r., a w sensie szczegółowym – od 1931 r. pytano o przynależność narodową.

 

Wyniki pokazały, że obszar RP zamieszkuje 13 mniejszości i były podstawą do opracowania ustawy, która stała się rozwinięciem zapisów konstytucyjnych o prawie tych środowisk do zachowania, kultywowania i rozwoju własnej odrębności. Ustawę uchwalono w 2005 r., jej przepisy weszły w 2006 r. i dały podstawy do sformalizowanego systemu wsparcia mniejszości narodowych i etnicznych. Ustawa wprowadziła także definicję mniejszości narodowej i etnicznej wskazując, że w Polsce zamieszkuje 13 tego rodzaju społeczności (mniejszości narodowe: niemiecka, ukraińska, białoruska, czeska, słowacka, litewska, żydowska, rosyjska, ormiańska; etniczne: romska, tatarska, łemkowska, karaimska) oraz jedna grupa posługująca się językiem regionalnym – Kaszubi.

 

Wizualnym rezultatem funkcjonowania prawa dedykowanego mniejszościom stały się dwujęzyczne tablice miejscowości, w języku polskim i mniejszości lub społeczności regionalnej. W rezultacie, w ciągu kolejnych lat takie tablice pojawiły się na terenie województw opolskiego (mniejszość niemiecka), śląskiego (mniejszość niemiecka), małopolskiego (mniejszość łemkowska), podlaskiego (mniejszość białoruska i litewska) oraz pomorskiego (Kaszubi).

 

Spis Powszechny z 2011 r. potwierdził, że mniejszości mimo, iż stanowią mniej niż 1% ogółu polskiego społeczeństwa, stanowią ważny jego element, świadczący o jego zróżnicowaniu, będąc jednocześnie dziedzictwem wielowiekowej tradycji koegzystencji w Polsce wielu kultur i narodowości. Wyniki spisu pokazały też, że to mniejszości są najbardziej narażone na skutki zachodzącego w Polsce kryzysu demograficznego, objawiającego się starzeniem się społeczeństwa i ubytkiem ludności. Dlatego, działania państwa powinny być nakierowane na wsparcie mniejszości, by mimo tych negatywnych procesów, pozostały w przyszłości nadal istotnym elementem polskiego krajobrazu społeczno-kulturowego.

 

Marek Mazurkiewicz

 

Czytaj także:

  • Rykała A., Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce z perspektywy geografii politycznej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica” 2004, Nr 17, s. 63-110.
  • http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl - strona internetowa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, serwis nt. mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
  • https://stat.gov.pl/ - strona internetowa Głównego Urzędu Statystycznego
  • Mazurkiewicz M., Uczestnictwo mniejszości narodowych i etnicznych w polskim życiu politycznym po 1989 r., „Wrocławskie Studia Politologiczne” nr 2/2019. s. 73-85.

Mniejszości narodowe i etniczne w III RP

26 października 2021