Ewa Ganowicz
Kwestia mniejszości narodowych niezależnie od Państwa, na którego terenie zamieszkują, o którym się dyskutuje, czy też poddaje się analizie, należy rozpocząć od definiowanie czym One są. Mniejszość w większości, ta dysproporcja jest pierwszym krokiem do zrozumienia czym jest mniejszość narodowa, czy etniczna, czy jeszcze inna, np. o języku regionalnym, etnograficzna. Zwykle kiedy mówimy o mniejszości mamy na uwadze, miarę, że czegoś jest mniej w stosunku do większości. Słowo „mniejszość” pochodzi od słowa „mniej” będącego drugim stopniem od słowa „mało”. Można sobie to też tłumaczyć „mniejsza część całości”. Jednak w kontekście rozważań mniejszości narodowych adekwatne jest określenie grupy mniej licznej w jakiejś zbiorowości.
Ważną kwestią, przed przedstawieniem definicji mniejszości narodowych jest zwrócenie uwagi na takie terminy jak „wspólnoty”, „grupy społeczne”, „zbiorowości”, gdyż zagadnienia te są wstępem do zrozumienia mniejszości narodowych. Biorąc pod uwagę, że funkcjonują one jako grupy społeczne w mniejszości w stosunku do narodu, który stanowi większość. Grupa społeczna to zbiór ludzi w ilości przynajmniej trzech osób, których członkowie zjednoczeni są wokół czegoś co te osoby jednoczy. W kontekście mniejszości narodowych wyznacznikami takimi będą: tożsamość, język, kultura, historia, religia. Grupy te skoncentrowane wokół tych wyznaczników stanowią wspólnoty, czy też zbiorowości.
W literaturze polskich badaczy odnajdujemy wiele definicji mniejszości narodowych. Według Z. Kurcza przedstawianego w pracy „Mniejszość niemiecka w Polsce”, grupa ta to „ludzie żyjący wśród obcego sobie narodu, o których losie zadecydowały traktatowe zmiany granic, podboje lub migracje, a którzy charakteryzują się wspólnotą pochodzenia lub kultury, odrębnościami językowymi lub religijnymi, odmiennym płożeniem społecznym albo tylko świadomością własnej odrębności”. Na uwagę zasługuje praca naukowa dwóch badaczy H. Chałupczaka i T. Browarka „Mniejszości narodowe w Polsce 1918- 1995”, w której odnajdujemy kolejne na uwagę zasługujące definicje mniejszości narodowych. Między innymi autorzy przytaczają definicję K. Kwaśniewskiego, który uważa, iż mniejszości narodowe to „kategoria osób wyróżniająca się odrębnością etniczną (język, kultura, tradycja), która nie posiada autonomii terytorialnej w kraju, w którym żyje, a w którym ze względu na swoją liczebność, nie stanowi najważniejszego narodu państwowego. Ponadto grupa ta pragnie zachować elementy swojej narodowej odrębności, zaś z krajem macierzystym utrzymuje tylko kontakty kulturalne bez naruszenia lojalności wobec państwa zamieszkiwania”.
W definicji, którą także odnajdujemy w tej pozycji naukowej, odnajdujemy definicje A. Klafkowskiego, który za mniejszość narodowa uważa „grupy ludności osiadłe w danym państwie
i zwykle posiadające jego obywatelstwo, różniące się od większości obywateli tego państwa pochodzeniem etnicznym, językiem i kulturą a przy tym często prezentujące własne interesy polityczne, społeczne czy kulturalne związane ze świadomością odrębności grupy (świadomością narodową)”. W obydwu tych definicjach, pojawia się wiele wyznaczników mniejszości narodowych, oprócz już powyżej wymienionych pojawia się obywatelstwo, reprezentacja polityczna, lojalność wobec państwa, które zamieszkują. Wszystkie te wyznaczniki pozwalają na dogłębne określenie czy są te grupy mniejszościowe. Oprócz wyznaczników socjologicznych pojawiają się wyznaczniki
z zakresu nauk o polityce. To ważne ponieważ dotyczą reprezentacji politycznej interesów tych grup, ich reprezentacji swoich interesów, zarówno na poziomie samorządowym jak i centralnym.
J. Turowski w monografii „Socjologia. Wielkie struktury społeczne” zauważył powiązanie grupy
z organizacją państwową, na której terytorium zamieszkują mniejszość i zdefiniował ją jako „najczęściej przybyła z sąsiedniego kraju, żyje i mieszka na innym terytorium narodowym czy państwowym, zachowując w różnym zakresie elementy kultury innego, własnego narodu”. W tym definiowaniu autor zwraca uwagę na kwestię ruchomości granic, które najczęściej są wynikiem zmian historycznych i działań wojennych.
Dla M. Budyta-Budzyńska w pracy „Socjologia uważa, narodu i konfliktów społecznych uważa, że definiowanie mniejszości narodowe często używa się w kontekście zbiorowości, których członkowie „identyfikują się kulturowo i emocjonalnie z narodami mające własne państwo, instytucje (…) poza miejscem ich aktualnej rezydencji; którym więzi z własnym państwem-narodem umożliwiają uzyskiwanie wsparcia i pomocy przydatnych w kultywowaniu < mniejszościowej kultury >”.
W literaturze przedmiotu pojawia się też kategoria mniejszości etnicznych. W pracy autorstwa J. Szczepańskiego „Elementarne pojęcia socjologii”, definiuje pojęcie grupy etnicznej jako „zbiorowości wyróżnionej na podstawie odrębnej kultury, a podstawą jej wyróżnienia jest zazwyczaj wspólny język, czasami odrębna gwara, czy też szerszy kompleks kulturowy”
Różnica między mniejszością narodową a etniczną polega na tym, że te pierwsze posiadają dużą ojczyznę a społeczność, którą tworzą na terytorium państwa, które zamieszkują to ich mała ojczyzna. Mniejszości etniczne nie posiadają swojej dużej ojczyzny.
Od wielu wieków, w wielu przełamach historycznych, zmieniających granic, żyją ludzie ze swoim bagażem w postaci emocji, wspólnoty językowej, historycznej, kulturowej i wielu innych wyznaczników, które ciągle stają się powodem badań naukowych, definiowania i redefiniowania.
Mniejszości narodowe w Polsce, przegląd definicji w literaturze przedmiotu