Magdalena Ozimek-Hanslik
Tożsamości poszczególnych regionów wykuwają się zarówno w procesach historycznych i społeczno-kulturowych, politycznych. Region jednakże według najczęściej stosowanej definicji jest terytorium nie tylko zamieszkałym przez ludność zintegrowaną poprzez wspólnotę historycznych doświadczeń, ale jest także tworem ukształtowanym społecznie i gospodarczo. Oprócz tych cech region jest wyodrębniony pod względem administracyjnym. Oznacza to, że podlega procesom zarządzania w ramach szerszego organizmu, jakim jest państwo. Procesy organizujące zarządzanie regionem w ramach struktur państwowych oddziałują na społeczność w nim zamieszkałą: na to jak kształtuje się poczucie przynależności tej społeczności, jej polityczne sympatie, czy też kulturowa specyfika. W praktyce, to z jednej strony przynależność danego regionu do konkretnego państwa wynikająca z procesów politycznych, z drugiej to dowartościowanie regionu w ramach państwa, jego status. Te procesy administracyjne nie pozostają obojętne w stosunku do tego dziedzictwa i tożsamości regionalnej. Przypadek Opolszczyzny jest tego znakomitym przykładem.
Na początku kilka słów na temat samej nazwy. Najczęściej stykamy się z trzema wariantami. Po pierwsze, to województwo opolskie. To pojęcie jednoznaczne i wynika ono z Ustawy z dnia 24 lipca 1998 roku o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa. Województwo opolskie stało się jednym z szesnastu województw, a więc jednostką podziału administracyjnego państwa polskiego, wykonującą zadania administracji publicznej. Po drugie, to Opolszczyzna. To określenie z jednej strony neutralne, bo najogólniej opisuje pewien obszar, lecz z drugiej wyjątkowo nieprecyzyjne. Bywa bowiem, że jest ono traktowane jako synonim województwa i w takim znaczeniu obejmuje także miejscowości, które historyczne należą do Dolnego Śląska (np. Brzeg). Wreszcie po trzecie, to pojęcie Śląska Opolskiego. Jak zwraca uwagę Bogdan Jasiński, z Muzeum Wsi Opolskiej w Bierkowicach, pojęcie to jest „nowotworem językowym”. Pojawiło się ono stosunkowo niedawno, pochodzi z okresu międzywojennego. Odnosiło się do obszaru administracyjnego, który w średniowieczu obejmował księstwo opolskie (opolsko-raciborskie), a później wydzielonego w ramach pruskiej i niemieckiej jurysdykcji jako rejencja opolska, a po 1922 roku prowincja górnośląska. Historycznie Śląsk Opolski stanowi część Górnego Śląska, która leży nad górną Odrą.
Fluktuacje polityczne przynoszące w efekcie zmiany granic dotyczą przypadku Opolszczyzny stanowiąc o skomplikowanej przeszłości regionu. Opiszmy je pokrótce. Przez większość wieku dziesiątego Opolszczyzna należała do czeskiej monarchii Przemyślidów. Następnie od końca wieku dziesiątego do niemal połowy czternastego wchodziła w skład Polski Piastów. Dalej region wchodził w skład monarchii czeskiej, Luksemburgów i Jagiellonów, a od trzeciej dekady szesnastego wieku austriackiej, Habsburgów. Sytuację zmieniły wojny śląskie, w wyniku których Opolszczyzna w drugiej połowie osiemnastego wieku staje się częścią państwa pruskiego Hohenzollernów, a od 1818 roku państwa niemieckiego aż do końca I Wojny Światowej. W okresie międzywojennym Opolszczyzna funkcjonowała pod jurysdykcją niemiecką (podobnie jak znaczna część Górny Śląsk) – najpierw jako rejencja opolska, a następnie prowincja górnośląska. Zakończenie II Wojny Światowej i rok 1945 skutkuje włączeniem Opolszczyzny w granice Polski. Lata powojenne z kolei przyniosły znaczne ruchy ludności, które wynikały z politycznych ustaleń, dotyczących nowych granic w Europie. W regionie obok poddanych m.in. procesowi tzw. weryfikacji narodowościowej autochtonów (a więc mieszkańców należących do rdzennej ludności tego terenu) pojawili się przesiedleńcy z Kresów Wschodnich oraz innych terenów Rzeczpospolitej, a z kolei wysiedlono Niemców.
Spuścizną tych losów jest specyficznie wykształcona tożsamość pogranicza, wynikająca z faktu, że tworzyła się na peryferiach w dystansie do centralnych ośrodków państwa (i często kultury w nim dominującej), jako że dotyczy regionu położonego w przeciągu swej historii na skraju państw, i co kluczowe, podlegała wpływom przynajmniej kilku wielkich kultur: polskiej, w tym kresowej, czeskiej oraz niemieckiej. Wskutek tych procesów Opolszczyzna jest regionem o względnej ciągłości osadniczej, który jednakże charakteryzuje niemała wielokulturowość, co go czyni jednym z bardziej wyjątkowych na tle innych polskich regionów.
Poza tą odległą historią regionu, warto pochylić się nad historią stosunkowo niedawną, a która wpłynęła na integrację tutejszej społeczności i poczucie własnej odrębności. Mowa o tzw. obronie województwa z roku 1998. W procesie projektowania przez ówczesne władze państwowe reformy, mającej na celu pogłębienie decentralizacji i wzmocnienie większych jednostek samorządu terytorialnego zdecydowano o zmianie podziału administracyjnego państwa – likwidację funkcjonujących wówczas 49 województw na rzecz 16. Początkowo Rada Ministrów dyskutowała wprowadzenie podziału na 12 województw. W tym rozwiązaniu nie przewidywano województwa opolskiego – ten obszar miał być częścią województwa o nazwie Śląsk. Ta propozycja wywoła bardzo silne protesty na Opolszczyźnie, zarówno tutejszej społeczności, władz regionu, różnych środowisk społecznych i politycznych. Opór wobec propozycji rządzących wykraczał poza wszelakie podziały społeczno-polityczne i doprowadził do sojuszu wielu stronnictw. Powstał Obywatelski Komitet Obrony Opolszczyzny (OKOP), który zrzeszał aktywnie działających na rzecz obrony województwa. Cały ten okres wzmożenia był wypełniony protestami i działaniami ludności, lokalnych polityków, autorytetów i działaczy. Był on spowodowany poczuciem odrębności i obawą przed marginalizacją w ramach jednostki, w którym znajdowałaby się aglomeracja górnośląska. Jednym z kulminacyjnych punktów oporu było utworzenie 7 czerwca 1998 roku żywego łańcucha nadziei na krańcach województwa. Wydarzenia te znane pod nazwą obrona Opolszczyzny, czy też obrona województwa zakończyły się sukcesem – powstało województwo opolskie w obecnych granicach na podstawie przyjętej ustawy przez Sejm 28 lipca 1998 roku. Na pamiątkę tej lokalnej mobilizacji 7 czerwca obchodzone jest święto województwa.
Ta niełatwa i burzliwa historia Opolszczyzny pokazuje jak silny wpływ wywierają procesy dotyczące administracyjnego wymiaru regionu na lokalną społeczność, współkształtując jej świadomość, poczucie własnej tożsamości. W kontekście regionu opolskiego pozwalają one na przyglądanie się takim fenomenom jak wielokulturowość, a także zdolność do aktywnego działania na rzecz własnej odrębności.
Kamień przed Urzędem Wojewódzkim w Opolu z tablicą w kształcie granic województwa opolskiego, upamiętniającą dzień 18 lipca 1998 r., kiedy to Sejm RP przyjął ustawę wprowadzającą podział państwa na szesnaście województw; tablica pojawiła się w 10. rocznicę tych wydarzeń, zdj. M. Ozimek-Hanslik
Źródła:
D. Kisielewicz, Historyczne uwarunkowania odrębności regionu Śląska Opolskiego, „Pogranicze. Polish Borderland Studies” 2015, nr 3.
Twórcy ludowi na Opolszczyźnie, https://krakow.tvp.pl/61865081/tworcy-ludowi-na-opolszczyznie?fbclid=IwAR1HDPczzJ-SV1D2xmymnWT0QkHvqDO0z07RAWqUjmNruRH57Fy0qECCbNI.
Samorząd Województwa Opolskiego, https://www.opolskie.pl/2020/06/7-czerwca-swieto-wojewodztwa-opolskiego/.
M. Lis, Górny Śląsk. Zarys dziejów do połowy XX wieku, Opole 2001.
Administracyjne losy Opolszczyzny jako element jej tożsamości