PE » Niematerialne dziedzictwo kulturowe i wyroby regionalne Opolszczyzny

Magdalena Ozimek-Hanslik

Widomym znakiem dziedzictwa w danym regionie są niewątpliwie zabytki, które zgodnie z polskim systemem prawnym podlegają one rozmaitym formom ochrony. Jedną z nich jest objęcie statusem Pomnika Historii (pozostałe to: wpis do rejestru zabytków lub na listę na skarbów dziedzictwa, ustanowienie parku kulturowego, ustalenie ochrony w planie zagospodarowania przestrzennego lub konieczność decyzji dotyczącej zgody i lokalizacji różnych inwestycji), które dotyczy zabytków nieruchomych mających szczególne znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturowego. Czuwa nad tym Narodowy Instytut Dziedzictwa, a dwa z Pomników Historii Opolszczyzny opisywałam w niniejszym cyklu: Górę św. Anny (komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy) i żelazny łańcuchowy most wiszący na rzece Mała Panew w Ozimku.

Poza jednak dziedzictwem rozumianym jako obiekty (ruchome czy też nieruchome) mamy do czynienia z takim, które określane jest mianem niematerialnego dziedzictwa kulturowego. I pomimo że nie ma ono parametrów fizycznych, nie oznacza to, że jest ono mniej namacalne. Można wręcz stwierdzić, że świadczy ono o żywotnej tożsamości; to dziedzictwo bowiem jest nieustannie odtwarzane i umacniane przez aktywność regionalnych społeczności. To praktyki cechujące wspólnotę etniczną, regionalną, świadcząc o jej ciągłości, a ich trwanie wyraża się w zmienności form, w której są obecne, dostosowując się do zmieniającego się otoczenia. Również i nimi zajmuje się Narodowy Instytut Dziedzictwa, który otacza troską to dziedzictwo poprzez tworzenie Krajowej Listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Ta inwentaryzacja przejawów dziedzictwa niematerialnego wynika z ratyfikacji konwencji UNESCO, dotyczącej jego ochrony. W tego typu dziedzictwo wpisują się: tradycje, przekazy oralne, zwyczaje, rytuały, folklor, rzemiosło tradycyjne, sztuki, widowiska taneczne i religijne. Pochylając się nad dziedzictwem niematerialnym Opolszczyzny, warto wspomnieć, że ten region posiada najwięcej wpisów na wspomnianą listę: to aż 9 pozycji na 59 (stan na sierpień 2022 r.). Spróbujmy przyjrzeć niektórym z nich.

Jednym z najczęściej spotykanych wyróżników polskich regionów jest charakterystyczny dlań wzór, który umieszczany jest na różnych przedmiotach. Stąd jedną z dwóch pierwszych pozycji, jaka znalazła się na Krajowej Liście jest właśnie umiejętność ręcznego malowania wzoru opolskiego. W latach sześćdziesiątych podczas konkursu kroszonkarskiego pośród jury konkursu pojawił się pomysł, by ów wzór przenieść na inne przedmioty, na materiały bardziej trwałe i tym samym upowszechnić go pośród szerszej grupy odbiorców. Wzór początkowo przeniesiono na porcelit z zakładu w Tułowicach, później z kolei zaczęto wykorzystywać porcelanę. Opolska porcelana zyskiwała na popularności, a twórczynie ludowe wykonujące ją uczestniczyły w konkursach w całym kraju. Współcześnie, zwłaszcza w dobie zwrotu ku regionalizmowi i powrotu (można powiedzieć, że wręcz mody) do tego, co lokalne i tradycyjnie w regionie praktykowane, na popularności zyskują różne przedmioty codziennego użytku, jak np. koszulki czy torby zakupowe, biżuteria, zdobione wzorem opolskim, które wykonuje obecne pokolenie twórców.

I tak oto docieramy do kolejnego wpisu, który pojawił się na wspomnianej liście jako pierwszy: kroszonkarstwo opolskie. Jest ono uznawane wręcz za emblematyczne. Kroszonka jest zabarwionym jajkiem, które z okazji Wielkanocy zdobi się umieszczając na nim ornament (np. palmy, kwiaty) metodą rytowniczą, a więc poprzez wydrapywanie ostrym narzędziem wzorów. Przyjmuje się, że zwyczaj ten pojawił się około dziewiętnastego wieku, a od końca lat pięćdziesiątych był pieczołowicie podtrzymywany za sprawą organizacji konkursów kroszonkarskich. Obok kroszonkarstwa na Liście umieszczono również pisankarstwo posługujące się metodą batikową, czyli nakładanie kolejnych warstw wosku i moczeniu jaj w barwniku.

Na liście znajduje się także lokalny folklor przejawiający w zwyczajach. To wodzenie niedźwiedzia w karnawale; korowód odwiedza domy, a kończy się symbolicznym zabiciem maszkary – niedźwiedzia. Z okresem karnawału wiąże się także babski comber, zabawa, w której uczestniczą tylko kobiety (mężczyźni mogą być obecni tylko w roli członka orkiestry) z danej miejscowości, praktykowana jest do dziś na Opolszczyźnie. Innym ciekawym i unikatowym zwyczajem jest tworzenie kwietnych dywanów na procesję Bożego Ciała w Kluczu, Zalesiu Śląskim, Olszowej i Zimnej Wódce.

Poza centralną inwentaryzacją prowadzoną przez Instytut, można odnotować inne formy propagowania dziedzictwa innego aniżeli obiekty zabytkowe, a które są ważną częścią tożsamości regionu i kultywowanych tradycji, a mianowicie dziedzictwo kulinarne, które jest namacalnym znakiem dziedzictwa regionalnego. Jego propagowanie, dbałość o zachowanie specyficznych w danym regionie tradycji kulinarnych, a także troska o jakość produktów i ich dostępność, to podstawowy cel Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, zrzeszenia producentów i restauratorów je oferujących. Województwo opolskie poprzez Urząd Marszałkowski jest członkiem Sieci. Dysponuje w związku z tym logiem Dziedzictwo Kulinarne. Opolskie, podejmuje rozmaite działania promocyjne na poziomie regionalnym i europejskim, a także ustala kryteria uczestnictwa producentów i przetwórców. W rezultacie jako konsumenci możemy świadomie wybierać miejsca, gdzie serwowane są tradycyjne potrawy lub kupować produkty, które wytwarzane są przy pomocy tradycyjnych surowców i/lub za pomocą tradycyjnych metod. Temu służy Lista Produktów Tradycyjnych. Przykładem takich produktów na Opolszczyźnie są: domowy ser smażony (z kminkiem, z innymi przyprawami lub bez), karp niemodliński, anyżki, olej głubczycki rzepakowy tłoczony na zimno, miody popielowskie z Borów Stobrawskich, makówki, pańczkraut, krupnioki. Ponadto należy wspomnieć, że swój system ochrony jakości żywności, a w efekcie także produktów regionalnych ma Unia Europejska. Opolszczyzna posiada dwa produkty posiadające status Chronionego Oznaczenia Geograficznego, to kołocz/kołacz śląski i krupnioki śląskie.

Te wszystkie tradycje, rzemiosło i warsztaty z nim związane, produkty spożywcze nie są tylko elementem zwyczajów przeszłych, czy domeną etnografów. W regionie regularnie organizowane są wydarzenia, które są okazją do tego, by nabyć te wyroby, ale i poszerzyć swoją wiedzę na ich temat, porozmawiać z osobami kultywującymi te tradycje i receptury. Towarzyszą temu również warsztaty wykonywania kroszonek, malowania wzoru itp., dzięki czemu te umiejętności są przekazywane kolejnym pokoleniom. Przykładem tego typu wydarzeń jest coroczny Jarmark Wielkanocny, organizowany przez Muzeum Wsi Opolskiej w Bierkowicach czy pierwszy raz zorganizowany w 2022 roku Opolski Etnofestiwal w Niemodlinie, gdzie co roku jest także organizowane Święto Karpia.

Jak się okazuje, fenomen dziedzictwa regionalnego i regionalnej tożsamości jest fenomenem złożonym z bardzo różnych elementów. Z jednej strony mogą to okazałe zabytkowe budowle czy konstrukcje, a z drugiej bardzo prozaiczne sprawy, takie jak kulinaria, czy odbywanie jakiegoś specyficznego rytuału. Wszystkie razem tworzą niepowtarzalną całość, jaką jest dziedzictwo kulturowe regionu, także to niematerialne.

Przykłady współczesnej porcelany z ręcznie malowanym wzorem opolskim, wykonany przez młodą twórczynię Agnieszkę Okos z grupy Opolskie Dziouchy, zdj. M. Ozimek-Hanslik

Źródła:

Narodowy Instytut Dziedzictwa, https://nid.pl/.

Narodowy Instytut Dziedzictwa. Poznaj polskie zabytki, https://zabytek.pl/pl.

Narodowy Instytut Dziedzictwa. Portal wiedzy o zarządzaniu dziedzictwem w gminach, https://samorzad.nid.pl/.

Narodowy Instytut Dziedzictwa. Niematerialne Dziedzictwo Kulturowe, https://niematerialne.nid.pl/.

Dziedzictwo Kulinarne Województwa Opolskiego, https://dziedzictwokulinarne.opolskie.pl/.

Polski Komitet ds. UNESCO, https://www.unesco.pl/.

Twórcy ludowi na Opolszczyźnie, https://krakow.tvp.pl/61865081/tworcy-ludowi-na-opolszczyznie?fbclid=IwAR1HDPczzJ-SV1D2xmymnWT0QkHvqDO0z07RAWqUjmNruRH57Fy0qECCbNI.