info@edukacja-innowacja-przyszlosc.pl

Magdalena Ozimek-Hanslik

Jednym z podstawowych skojarzeń na temat Opolszczyzny jest Odra. Przypomnę, że także pojęcie Śląska Opolskiego odnosi się do krainy, części Górnego Śląska położonej nad górną Odrą. Jest ono zatem uzasadnione nie tylko geograficznie, lecz także tym że Odra faktycznie kształtowała wyobrażenia o regionie, zaś ona sama stała się ważnym elementem życia regionu, jak często dzieje się to w przypadku sporej rzeki. Poza Odrą Opolszczyzna w swoich zasobach wodnych posiada także inne rzeki. Największe z nich to: Nysa Kłodzka, Mała Panew, Stobrawa. Wszystkie wymienione są dopływami Odry. Tę listę należałoby uzupełnić o trzy duże i rozpoznawalne zbiorniki wodne: Jezioro Turawskie, Jezioro Nyskie, Jezioro Otmuchowskie. Wszystkie te wody razem tworzą krajobraz przyrodniczy, turystyczny, gospodarczy i społeczny, jak również polityczny. Bowiem Odra i Nysa Łużycka wyznaczyły po II Wojnie Światowej nową granicę między Polską a Niemcami.

Skupmy się jednak na największej i w największym stopniu determinującej życie mieszkańców i charakter regionu wodzie, a więc na Odrze. Jest ona drugą największą rzeką w Polsce i liczy sobie nieco ponad 850 km, a w granicach Polski nieco ponad 740 km. Odra jest rzeką można powiedzieć na wskroś śląską. Przepływa ona przez następujące kraje: Czechy, Polskę i Niemcy. Jest to o tyle symboliczne, że ich kultury przenikając się na tych ziemiach współtworzyły śląskość, budując wielokulturowość tego regionu. Swój początek ma w Górach Odrzańskich (Morawy) w Czechach, zaś jej ujściem jest Zalew Szczeciński. Jednym z kilku największych miast, przez które przepływa jest stolica Opolszczyzny.

Ze względu na swoje cechy, takie jak położenie, jak również okoliczności polityczne powiązane z kształtem granic państwowych w odniesieniu do Opolszczyzny i całego Śląska, Odra stała się ważkim elementem polityki gospodarczej w regionie – zarówno na gruncie praktycznym, jak i koncepcyjnym. I tak w perspektywie historycznej należy podkreślić, że Odra od kilku wieków służyła jako szlak towarowy i szlak komunikacyjny. To nią już w średniowieczu spławiano drewno. Z czasem tą drogą zaczęto transportować między innymi worki ze zbożem, jak również cement, zwany „opolskim białym złotem” jako że Opolszczyzna słynie z przemysłu cementowego, oraz węgiel.

W tym drugim kontekście – koncepcyjnym, naukowym – warto wspomnieć o ważnej postaci, jaką był niewątpliwie profesor Józef Kokot (1916-1975), historyk i politolog, znawca Śląska (pod względem historycznym, gospodarczym, politycznym), uczony z Instytutu Śląskiego i Wyższej Szkoły Pedagogicznej (Uniwersytet Opolski od 1994) w Opolu, którego z powodzeniem można nazwać ojcem opolskiej politologii. Profesor Kokot interesując się gospodarczym aspektem Śląska, szczególną rolę przypisywał Odrze, zwłaszcza zaś biorąc pod uwagę, że Śląsk jako okręg przemysłowy jest obszarem śródkontynentalnym. Promował on koncepcję Nadodrza, która jako projekt międzynarodowy miała służyć rozwoju gospodarczemu Śląska i Polski. Jego założeniem było stworzenie kanału Odra-Dunaj, i tym samym uzyskanie dostępu do Morza Śródziemnego bądź Morza Czarnego z Morza Bałtyckiego, co nigdy nie doczekało się realizacji. Odrę postrzegał jako wielką szansę pod względem politycznym i gospodarczym pod warunkiem odpowiedniego zagospodarowania, a jej zaprzepaszczeniem było zaniedbanie żeglugi śródlądowej na tej rzece.

Inny ciekawy aspekt w swoich badaniach zaprezentowały wybitne opolskie folklorystki, profesor Dorota Simonides i profesor Teresa Smolińska, które zawracają uwagę na to, że Odra była ważna w życiu Ślązaków i kulturze ludowej. W literaturze mowa wręcz o odrzańskim folklorze czy nadodrzańskim dziedzictwie kulturowym. Odra pełniła funkcję pośrednika w wymianie kulturowej – poprzez bycie szlakiem komunikacyjnym – pomiędzy Śląskiem, Pomorzem Zachodnim, Ziemią Lubuską. Istotna rolę odgrywali tutaj śląscy flisacy (w regionie zwani „matackourzami”) zajmujący się rzecznym spławem, którzy nie tylko zanosili w inne regionie pieśni, opowieści i obyczaje, lecz również je tutaj przynosi, w tym do innych regionów. Wokół tej profesji była skupiona duża część odrzańskiego folkloru. I tak Odra pojawiała się chociażby w pieśniach ludowych jako rzeka płynąca przez Śląsk i służąca spławianiu towarów, rymowankach, podaniach, zwyczajach włączania nowicjuszy do zawodu flisaka, wierzeniach. Niektóre z pieśni przybierają formę „geografii śpiewanej”, w swojej treści odnosząc się do biegu Odry i utrwalające w ten sposób nazwy miejscowości.

Odra swoje odbicie w kulturze znajduje także w aspekcie nazewnictwa. Bezpośrednio do Odry nawiązywały różne nazwy niemieckie, jak np. Oderhafen (Koźle-Port), w tym nazwy miejscowości położonych nad Odrą, jak np. Odertal O. S. (Zdzieszowice). W sposób niebezpośredni do Odry ma nawiązywać m.in. nazwa miasta Brzeg. Swoją nazwę Odrze zawdzięczają także liczne zakłady produkcyjne, a także kluby i drużyny sportowe.

Należy zaznaczyć, iż Odra bywa również źródłem cierpienia dla tutejszej ludności. Jej wody wszak są także żywiołem, z którymi się zmagają, czego dramatycznym przykładem były wydarzenia z 1997 roku zwane „powodzią tysiąclecia”.

Jak widzimy Odra nie jest tylko zwykłym elementem geografii regionu. Ma ona swoje znaczenie jak najbardziej praktyczne w gospodarce, w kulturze, w nauce jako przedmiot refleksji, jest także mocno obecna w świadomości mieszkańców, przywiązanych do charakteru regionu, który jest współkształtowany przez tę rzekę.

Źródła:

Powiat opolski. Sieć rzeczna i krajobrazy wodne, https://powiatopolski.pl/61/siec-rzeczna-i-krajobrazy-wodne.html.

Opole z perspektywy rzeki, https://www.opole.pl/dla-mieszkanca/opole-z-perspektywy-rzeki.

L. Rubisz, Regional Studies and Political Science. The Theory of Dual Unity of Silesia, „Border & Regional Studies” 2021, nr 4

M. Lenart, A. Starczewska-Wojnar (red.), Odra – rzeka wspomnień i wyzwań. Część 1: Ocalone dla przyszłości. Odrzańska droga wodna: studia i analizy, Opole 2018.