Początek lat 90tych XX wieku w Polsce to czas głębokiej i wielowymiarowej transformacji politycznej, ekonomicznej i społeczno-kulturowej, której częścią jest budowa samorządu lokalnego. Był to proces wieloetapowy, któremu towarzyszyło przenoszenie kompetencji decyzyjnych na poziom regionalny i lokalny, zmiany podziału terytorialnego oraz zmiany reguł powoływania władz samorządowych. Od drugiego etapu reformy samorządowej w 1999 roku w Polsce obowiązuje trójszczeblowy podział terytorialny, w wyniku którego ukształtowały się dwa segmenty samorządowe: regionalny – obejmujący województwo oraz lokalny – obejmujący powiat i gminę. W 2021 roku w Polsce było 16 województw, 314 powiatów i 66 miast na prawach powiatu oraz 2477 gmin. Reforma samorządowa ufundowana była na ideałach demokracji i przekonaniu, że to właśnie samorząd lokalny stwarza największe możliwości dla uczestnictwa obywateli w sprawowaniu władzy.
W świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku to gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Gminy w Polsce są zróżnicowane, gdyż dzielą się na miejskie (302 gminy), miejsko-wiejskie (652 gminy) i wiejskie (1523 gminy). Gmina, ze względu na swój stosunkowo niewielki rozmiar oraz szeroki zakres kompetencji przyznany władzom lokalnym, stanowi kwintesencję życia lokalnego. Może być traktowana jako autonomiczna przestrzeń polityczna, w której w drodze cyklicznych wyborów wyłaniane są władze prawodawcze i wykonawcze, odpowiedzialne przed wyborcami za zaspokajanie potrzeb wspólnoty samorządowej. Prowadzona jest także samodzielna polityka finansowa, a władze posługują się symboliką wyrażającą tożsamość społeczności lokalnej (np. poprzez herb, lokalne święta, pomniki przyrody). To w gminie istnieje największa szansa na zrealizowanie ideałów demokratycznego rządzenia ze względu na mniejszy dystans między władzą i obywatelami, możliwość bezpośredniego kontaktu z władzami lokalnymi oraz obserwowania rezultatów własnych interwencji. Życie lokalne w Polsce charakteryzuje się kilkoma właściwościami, które wskazują na pozytywne rezultaty reformy samorządu terytorialnego i istotną rolę jaką społeczności lokalne odgrywają w życiu jednostki.
Według danych Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) Polacy mają o wiele większe poczucie wpływu na sprawy swojego miasta lub gminy, niż na sprawy kraju, a to poczucie wpływu systematycznie rośnie. Jeszcze na początku reform samorządowych w 1992 roku tylko 16% ankietowanych uważało, że mają wpływ na sprawy własnego miasta lub gminy, podczas gdy w 2020 było to już 58%. Dla porównania poczucie wpływu na sprawy kraju w 2020 deklarowało 39%. Te dane świadczą o wzroście podmiotowości społeczeństwa polskiego oraz pokazują, że to przede wszystkim samorząd lokalny daje poczucie współkreowania sfery publicznej. Polacy również interesują się sprawami lokalnymi – takie zainteresowanie w 2018 roku wyrażało 76% respondentów. Tu należy dodać, że choć większość Polaków interesuje się sprawami lokalnymi i ma poczucie wpływu na te sprawy, to jednocześnie większość z nich nie angażuje się w działania na rzecz społeczności lokalnej. W 2018 roku 44 % ankietowanych przyznało, że brało udziału w zebraniu z przedstawicielami władz lokalnych. Jedynie 25% ankietowanych podejmowało się kilku zróżnicowanych form aktywności takich jak udział w akcjach społecznych, działanie w organizacji pozarządowej, kontakt z przedstawicielami władz czy zbiórka podpisów pod petycją.
Kolejną cechą życia lokalnego jest wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa. Polacy pytani w 2020 roku o to czy Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie w 85% odpowiadają pozytywnie, ale ten odsetek wzrasta do 96%, gdy oceniają poziom bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania. Warto zaznaczyć, że jeszcze w latach 90tych średnio 70% deklarowało, że miejsce ich zamieszkania jest bezpieczne. W ciągu ostatnich lat nastąpił więc wzrost poczucia bezpieczeństwa w otoczeniu lokalnym i jest to jeden z ważniejszych walorów Polski lokalnej.
Władze lokalne, w przeciwieństwie do władz centralnych, cieszą sie również dużym zaufaniem. Podczas gdy w 2002 roku, według danych CBOS, zaufanie do władz lokalnych deklarowało 43%, w 2020 roku było to już 74%. Wysoki poziom zaufania jest miarą wysokiej legitymizacji, czyli akceptacji i uznania, władz samorządowych przez społeczności lokalne. Rosnący poziomu zaufania do władz lokalnych nie oznacza jednak, że instytucje samorządowe funkcjonują idealnie. Według najnowszego Globalnego Barometru Korupcji opublikowanego przez organizację Transparency International 21% respondentów w Polsce uznało, że "większość lub wszyscy" przedstawiciele władz lokalnych są skorumpowani. Rzeczywistość lokalna stwarza więc warunki dające poczucie wpływu, bezpieczeństwa i zaufania do władz, ale jednocześnie bliskie znajomości i nieformalne relacje typowe dla małych społeczności oraz słabość lokalnych mechanizmów rozliczalność, mogą prowadzić do zepsucia władzy samorządowej. Przeważająca większość Polaków ma jednak pozytywny stosunek do władz samorządowych, a w ciągu ostatnich 30 lat samorząd lokalny stał się ważnym fundamentem i ostoją demokratycznych wartości.
Czytaj także: