Polska może się szczycić bardzo długą tradycją konstytucyjną. W historię światowego konstytucjonalizmu wpisana jest Konstytucja 3 maja z 1791 r., która została uchwalona przez Sejm Wielki (Sejm Czteroletni) za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Uznaje się, że była to pierwsza w Europie i druga na świecie nowoczesna ustawa konstytucyjna.

 

Niepodległa Polska jeszcze trzy razy przyjmowała konstytucję: dwa razy w okresie międzywojennym – Konstytucję marcową w 1921 roku i Konstytucję kwietniową w 1935 roku oraz w 1997 roku, obowiązującą dziś Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. W trakcie prac nad tymi ustawami przyjmowano też tzw. małe konstytucje – w 1919 i 1992 roku.

 

W czasie, gdy Polska była pozbawiona państwowości i została wymazana z mapy Europy (po trzecim rozbiorze: 1775-1918), Napoleon Bonaparte, który sprzyjał dążeniom niepodległościowym Polaków, w 1807 roku nadał konstytucję Księstwu Warszawskiemu. Kilka lat później, w 1815 roku ustawa zasadnicza utrwalająca panowanie rosyjskie, została narzucona przez cara Aleksandra I w Królestwie Polskim. Po II wojnie światowej, gdy Polska pozostawała w strefie wpływów Związku Radzieckiego, obowiązywała Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 roku, która była konstytucją wzorowaną na stalinowskiej ustawie zasadniczej ZSRR z 1936 roku.

 

Obecnie obowiązuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku. Została ona zatwierdzona w referendum ogólnonarodowym, które odbyło się 25 maja 1997 roku. Za nową ustawą zasadniczą opowiedziało się wówczas niemal 53 proc. głosujących (frekwencja wyniosła prawie 43 proc.). Konstytucja weszła w życie 17 października 1997 roku; złożona jest z preambuły oraz 13 rozdziałów, które podzielone są na 243 artykuły.

 

W rozdziale I wskazane są zasady funkcjonowania oraz organizacji państwa (podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą). Rozdział II mówi o wolnościach, prawach i obowiązkach człowieka i obywatela (wskazuje prawa i wolności osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne oraz kulturalne), a III wskazuje źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce (wymieniona jest sama konstytucja, a także ustawy, umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego). Kolejne rozdziały koncentrują się na poszczególnych organach władzy – omówiony jest Sejm i Senat (rozdz. IV), Prezydent RP (rozdz. V), a także Rada Ministrów i administracja rządowa (rozdz. VI). Regulacje dotyczące samorządu terytorialnego znajdują się w rozdziale VII, a sądy i trybunały omówione zostały w rozdziale VIII. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa wskazuje rozdział IX. Finanse publiczne oraz stany nadzwyczajne omówione są odpowiednio w rozdziale X i XI. Ostatnie dwa rozdziały poświęcone są procedurze zmiany Konstytucji (rozdz. XII) i zawierają przepisy przejściowe i końcowe (rozdz. XIII).

 

Warto zwrócić uwagę na najważniejsze zasady konstytucyjne, które wskazane są w ustawie zasadniczej. Według Konstytucji Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli i demokratycznym państwem prawnym, które urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej. Władza zwierzchnia należy do Narodu, który sprawuje ją przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na trójpodziale i równowadze władzy.

 

Konstytucja zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych, jednocześnie zakazując istnienia jakichkolwiek organizacji „odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową”. Władze publiczne mają zachować bezstronność w odniesieniu do przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Konstytucja gwarantuje wszystkim równość wobec prawa – nikt nie może być dyskryminowany z jakiejkolwiek przyczyny.

 

Konstytucja RP była nowelizowana dwa razy. W 2006 roku dokonano zmiany art. 55 – dotyczyła ona możliwości wydania obywatela polskiego, który jest ścigany za popełnienie przestępstwa zarówno za granicą, jak i w Polsce. Nowelizacja ta umożliwiła dokonywanie ekstradycji m.in. na podstawie europejskiego nakazu aresztowania. W 2009 roku zmieniono zaś art. 99, poprzez dodanie ust. 3 dotyczącego rozszerzenia przesłanek biernego prawa wyborczego – chodziło o to, że „wybraną do Sejmu i Senatu nie może być osoba skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności”.

 

Niebawem minie 25 lat obowiązywania Konstytucji RP z 1997 roku. Być może będzie to dobry czas na refleksję nad polską ustawą zasadniczą.

 

Czytaj także:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

26 października 2021