Choć żyjemy w czasach globalizacji, której jednym z wymiarów jest ujednolicenie kulturowe świata, to odrębne tożsamości narodowe mają się dobrze. Na obszarze Europy, mimo tendencji integracyjnych i globalizacyjnych, obserwujemy rewitalizację uczuć i tożsamości narodowych, będącą reakcją na presję globalnej kultury i integrację międzynarodową postrzegane jako zagrożenie dla rodzimej kultury. Kwestia narodu i zróżnicowania narodowościowego jest więc wciąż jednym z ważniejszych zagadnień XXI wieku.

 

Polska uznawana jest za jedno najbardziej jednolitych pod względem narodowym państw w Europie, ponieważ w świetle danych z ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku narodowość polską zadeklarowało 95% mieszkańców. Z historycznego punktu widzenia jest to sytuacja wyjątkowa, ponieważ przez wieki Polska była krajem wielonarodowym, któremu towarzyszyła wielość wyznań. W czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1569-1795), opartej na unii polsko-litewskiej zawartej w Lublinie, Polska była zamieszkana nie tylko przez Polaków i Litwinów, ale także Żydów, Niemców, Ormian, Rusinów, Tatarów i Karaimów. Ważnym kryterium różnicującym te wspólnoty i określającym ich tożsamość narodową była odrębna religia. Szacuje się, że u schyłku I Rzeczpospolitej (w XVIII wieku) Polacy stanowili 45% populacji tzn. mówiących językiem polskim katolików. Należy jednak pamiętać, że funkcjonowała wtedy koncepcja narodu szlacheckiego, według której to stan szlachecki wyznania katolickiego jest rzeczywistym ucieleśnieniem i reprezentantem narodu polskiego.

 

Gdy w 1918 roku, po 123 latach niewoli, Polska uzyskała niepodległość to odrodziła się jako państwo wielonarodowe. O strukturze narodowościowej tamtego okresu wiemy z dwóch spisów powszechnych przeprowadzonych w 1921 i 1931 roku. Spis powszechny z 1931 roku określał przynależność narodową na podstawie pytania o język ojczysty i wyznanie. Stosując kryterium językowe w 1931 roku w Polsce było 69% Polaków, 14% Ukraińców, 8,5% Żydów, 3% Białorusinów i 2,5 % Niemców. Warto zwrócić uwagę, że podziały narodowościowe nie korespondowały w pełni z podziałami religijnymi tzn. przynależność do odrębnej wspólnoty religijnej nie zawsze oznaczała przynależności do odmiennego narodu. Na przykład wśród żydów jako wyznawców judaizmu część deklarowała związki w polską narodowością.

 

Wydarzenia II wojny światowej doprowadziły do całkowitej zmiany struktury narodowościowej społeczeństwa polskiego. Eksterminacja około 3 milionów obywateli polskich narodowości żydowskiej i przesunięcie granic państwowych, którym towarzyszył proces przymusowych przesiedleń całych grup narodowościowych, spowodowały, że Polska stała się państwem jednolitym narodowościowo. Nowe władze komunistyczne prowadziły politykę zorientowaną na budowę państwa jednolitego narodowościowo dlatego mniejszości narodowe, które pozostały w Polsce, zachęcano do emigracji oraz tłumiono ich aspiracje do kultywowania własnej odrębności. Jedyny spis powszechny w czasach Polskiej Republiki Ludowej, w którym zadano pytanie o narodowość przeprowadzono w 1946 roku, ale jego wyniki traktowane są jako mało wiarygodne. W następnych latach władze komunistyczne nie były zainteresowane ujawnianiem stanu zróżnicowana narodowościowego, wobec tego dla tamtego okresu dysponujemy tylko szacunkami.

 

Dopiero w 2002 roku przeprowadzono Narodowy Spis Powszechny, który dał najbardziej wiarygodny obraz struktury narodowościowej w powojennej Polsce. Według danych spisowych 96,74% mieszkańców zadeklarowało narodowość polską, 1,23% narodowość inną niż polska, a dla 2,03% nie udało się ustalić związków z narodowością. Najliczniejszą grupą deklarującą narodowość inną niż polska byli Ślązacy stanowiący 0,5 populacji (173 tysiące) i skoncentrowaną w dwóch województwach: śląskim i opolskim. Podczas tego spisu zadeklarowano przynależność do 109 różnych narodowości, przy czym w większości przypadków grupy te nie liczyły więcej niż 1000 osób.

 

Wkrótce władze polskie uregulował status mniejszości narodowych i etnicznych przyjmując ustawę o mniejszościach narodowych i języku regionalnym z dnia 6 stycznia 2005 roku. Na mocy tej ustawy w Polsce wyodrębniono dziewięć grup mających status mniejszości narodowej oraz cztery grupy uznawane z mniejszość etniczną. Za mniejszość narodową polski ustawodawca uznał mniejszości: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską, żydowską. Do mniejszości etnicznych zaliczono mniejszość: karaimską, łemkowską, romską, tatarską. Podstawą wyodrębnienia mniejszości są kryteria obiektywne (odrębny język, kultura i tradycja; dążenie do zachowania tych odrębności; przodkowie zamieszkujący na terytorium Polski przynajmniej od 100 lat) i subiektywne (świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i chęć jej wyrażania oraz ochrony). To co różnicuje mniejszość narodową od etnicznej to fakt, że ta pierwsza musi utożsamiać się z narodem zorganizowanym we własne państwo, a więc musi posiadać swoją zagraniczną, suwerenną ojczyznę.

 

W najbardziej aktualnym Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku, w porównaniu do spisu z 2002 roku, dano możliwość wyrażenia przynależności do dwóch kategorii narodowo-etnicznych: tej pierwszej, podstawowej i drugiej, dodatkowej. W świetle tego spisu 94,8% ludności (36 522 tys) zadeklarowało wyłącznie polską narodowość, natomiast wyłącznie niepolską 1,55% (596 tys). Podwójną przynależność wyraziło 917 tysięcy osób. Najwięcej osób deklarujących przynależność do narodu innego niż Polski stanowili Ślązacy – 436 tysięcy podało tę narodowość jako pierwszą. Biorąc pod uwagę ustawową listę mniejszości narodowych i etnicznych, największymi mniejszościami narodowymi deklarującymi niepolską narodowość jako pierwszą, byli Niemcy (75 tys), Ukraińcy (38 tys) i Białorusini (36 tys), a największą mniejszością etniczną Romowie (12 tys). W 2021 roku przeprowadzany jest kolejny spis powszechny, który przyniesie nowe, ciekawe dane dotyczące struktury narodowościowej Polski.

 

Czytaj więcej:

Zróżnicowanie narodowościowe społeczeństwa polskiego dawniej i dziś

26 października 2021